Cite

“No beginning and no end”: Sandra’s Narrative in Plains Cree

By: Sandra Lamouche

Sandra Lamouche

Education Collaborator

Sandra Lamouche is a Nehiyaw Iskwew (Cree Woman) from the Bigstone Cree Nation in Northern Alberta and married into the Piikani Nation in Southern Alberta and mother to two boys with braids. She completed her B.A. in Native American Studies from the University of Lethbridge in 2007. In 2021 she successfully defended her M.A. Thesis at Trent University, titled “Nitona Miyo Pimatisiwin (Seeking a Good Life) Through Indigenous Dance” which examines Indigenous Dance as a Social Determinant of Health and Well Being. Sandra is a multidisciplinary creator and storyteller, she is a Champion Hoop Dancer, award winning Indigenous Educational Leader, two-time TEDx Speaker, artist, and writer. Photo credit: Define Yourself Photography

kôhkom kiskinwahamâtowikamik: niyanân iyinînânak askîhk wîkiwin kiskinwahamâlosiwin askîwin

nêhiyaw isîhcêkiwinihk, ôma itêyihtâkan ohci miyo-pimâtisiwin ohci nîkân miyo-tôtamowin âtiht ayisiniwak kâ-nohtê-tôtahkik. ôma itêyihtâkan kêtahtawê pêyakwan kanâci-pimâtisiwin mîna misiwêsiwin ôma miyomahcihow. wiya omasinahikanihk nânitaw ohci owîcihtâsowin, miskamâsow mino-pimâtisiwin: ôma iyiniwak miyo-tôtamowin ohci wîcihtâsowak (2002), onanâtawihiwêw Michael Anthony hart (nêhiyaw) nitawi-pîkiskwâtêw mihcêt nêhiyawak kêhtê-ayayiwa ohci okiskêyihtâkosiwiniyiwa mîna wiya  kî-âpacihtâw ôma kiskêyihtâkosiwin wiya âcimow ohci miyo-pimâtisiwin. ê-kî-itwêt ôma wîhtamâkêw “omisi isi ohci kiskinwahamâkosiwin ohpikiwin mîna ayâw, kêmâ ayâw ati-ayâwihk”(p.52). mâna kâh-kapê-kakwê-kiskinwahamâkosiyâhk mihcêt kîkwaya ohci ohtisiwin miyo-pimâtisiwin. ôma namôya pêyakwan môniyâw-itêyihtâkan oma wâpahtamwak awâsisîwiwin kî-ispîhk ohci kiskinwahamâkosiwin êkwa mîna kîsohpikiwinihk kîsi-kiskinwahamâkosiwin. tâpiskôc tâpwêhtamowin ohci kiskinwahamâkosiwin, miyo-pimatisiwin êkwa mîna nîkânihk. ôma yahkikin kâkikê kîkwaya. ôma nîkânîw ohci pimatisi-kiskêýihtamowin. kîkway nânitaw mînopaýiw mîna kikinikâtêw ôma mawimoscikêwin, maskawisîwin, môsihtâwin, mâmitonêyihcikan.

ôma itêyihtâkana ohci niso miskîsikwa ôma wâpahtamowin  yahkikin pimatisi-kiskêýihtamowin mîna âniskô-askiy, ôma ohci mêkitowin. ôma pêyak tânêhki niwâhkômâkanak nitôtinênân kwêski-kiskinwahamâtowin ohci ôma 2020-2021 askîwin.  mêkwâc nîpinohk ohci 2020 askîwin niyanân nipêyakokanân mîna wîkiwinhk kiskinwahamâtowin êkwa nîpinohk cîki wîkiwin. ôma tânispîhk nîtisân mîna niya ê-kî-pîkiskwêyâhk ohci misiwêyapîhk mîna/kêmâ kiskinwahamâtowin wîkiwinhk niyanân mâmawi-awâsisak. ohci mâmawi-awâsisak namôya iyiniw-kiskinwahamâtowin ohci kiskinwahamâtowikamikohk 30-40% iyiniwak okiskinwahamâkanak ôma mihko-wêwêpâscikan. nikîmiywêyihtên ohci ocihcipayin kâ-kakwê-tôtamân kîkway pîtos. awa nikâwiy nêhiyawêwin okiskinwahamâkêwiw— wiya pêyak pîkiskwêw mîna kiskinwahamâkêw ohci isîhcikêwin êkwa miyohtwâwin. niwâhkômâkanak mâci-kiskinwahamâtowikamikohk nikîtisiyihkâtânân kôhkom-kiskinwahamâtowikamikohk ohci nêwo nîtimonânak, niso nitôtawâsimisinak napêsisak. wiyawâw mâmawôpayiwak nisto kîsikâw ohci tawâstêw. kotak niso kîsikâw nitôtawâsimisinak ohci pê-wîkiwinihk nîsta. nikît-ôtinênân kâ-kî-pisiskêyihtamâhk ohci ôhi iyiniwak kayâsi-âcimowin, isîhcihkêwin mîna nêhiyawêwin mihcêt tahto ahpô. ôma mâmawi-oyakihcikêwin nikiskinwahamâkosinân ohci ostêsimâwasinahikan, kwayask-tôtamowin mîna ninêhiyawîhtwâwininân. kwayask-tôtamowin manâcihtâw ohci askiy êkwa nikiskinwahamâkosinân ohci isîhcikêwin, acimowina, âtayôhkana mîna nêhiyawêwin.

pimohtêwin pakwacaskiy

kâ-kî-pisiskêyihtamâhk mihcêt ohci kiskinwahamâkosiwin askîhk. ka-kî-nitawi-pimohtêyâhk pêyak-tipahikan pimohtêwin pakwacaskiy 1-2 tahto tawâstêw. ôma mâna ê-kî-pimohtêyâhk sisonê sîpiy nikî-wâpahtênân nêwo-ispîhtaskîwina, tâpiskôc kwêski-nîpiya êkwa mîna nipiy tipahikan ohci sipîhk. ati-kiskinwahamâkosiwin kapê-askîwin ohci kwêski-nipiy,cîki pakwacaskihk êkwa mîna pisiskiwak ohci itâtisiwak, ispîhk pimipayihowin, mîna ispîhk pisikwak nipâwak ohci piponohk, ispîhtaskîwina, pitos sakâw mîna ohpikihcika, êkwa âtayôhkan osâm mihcêt. ohcitaw nikîmêkinân ohci cistêmâw, nikâkîsimonân, mîna kâ-kî-itwêyâhk ninanâskomonân ohci nipiy êkwa mîna tâpasinahikêw awa sipîhk ohci askinâhk nipiy kîsikâw.

awa askîhk kiskinwahamâlosiwin nawac mistahi ôma masinahikanêkin kiskinwahamâkosiwin. tâpiskôc pêyak, nititohtânân okwâskwêtahwi-pâhkâciwanis nawaswâtamowin askihk ôma piponihk ohci nisêsâwînân. ôma askiy mâmawi-awâsisak ohci sôskwaciwêwak pêyak mistahi wacîhk. mêkwâc nipimpotânân ispimihk napatê ohci wacîhk cîki sakâw oski-nikosis ê-têpwêt “kîkwây ôma!”. nikî-wâpahtên tâniwâ wiya kî-wâpahtam mîna nikî-wâpamânân awa wâpakosîs owâtihkêwin capasis kônanâhk. nikî-wâpamânân apisis osicis ayêsihtin tahkoc kônanâhk mîna apisis wacîs ohci wiyawâw tapasîwak. ôma tâpwê tipiyaw pimâtisiwin kiskinwahamâkosiwin ohci pisiskiwak piponohk êkwa tâni pisikiwak nipâwak ohci piponohk. oski-nikosis kêyapic kiskisomiwêw ohci awa wâpakosîs. oski-nikosis kwêyask tâpasinahikêwin ohci awa wâpakosîs mêkiw ohci niya ôma askîwin. ôma nawac, nitôtênân masinahikanêkin kiskinwahamâkosiwin ohci pisiskiwak mîna tâni pisikiwak nipâwak ohci piponohk mîna  wiya tâpasinahikêwin miyêstawêw ohci mistâhkêsiw ohci awa sihkosohk ôma masinahikanêkin.
 wiya namôya wîhkâc nikî-wâpamân tâpwê ayâw sihkos mîna ê-kî-itêyihtahk sihkos pêyakwan omisi isi. namôya piko itwêwin ôma kiskisiwin ohci nikî-wâpamân tâpwê pisiskiw ohci askînihk mistahi kiskisiwina mîna osâm mistahi kiskinwahamâkêw-tôtamowin nawac ohci masinahikanêkin. anohc tânispîhk niwayawînân piponohk niwîwâpamân ôhi apisis osicis ayêsihtin piponohk, mistahi miywêyihtam ispihk niwîwâpamân kahkiyaw wâcisa tânspî pisiskisîsak tapasîwak capasis wâcihk.

ispayin ôhi kiskisiwin kiskinwahamâkêw-tôtamowin namôya niwiyasiwâtisonân atiht ôma kiskinwahamâkêwin pâskac ohci ê-kî-papêwêyâhk. ôma nwâc ohcitaw ohci ê-kî-pimitisahamâhk mîna piko ê-kî-sîpêyihtamâhk êkwa mîna mamisîwin. ê-ati-tâpowakêyihcikêyahk ôma ohci nahiyikohk miyo-atoskêwin êkwa âpatisiwin kîkway ispî-itakihtêw. kihci-nakâhtin ê-kî-sâpohtêyân ôma môniyaw-mâmitonêyimêwina âcimowin ohci piko ê-wî-tahki-kakâyawisîyâhk ôma tâpiskôc sôniyawin pîkiskwêwin. ôma piko nitâhkamêyimonân ohci miyo-tôtamowin! pêyakwan piko niwîwâpamân kwêski nipiy sipîhk, tihkisow, isi, ayisk nipêhonân mihcêt spihk kâ-kî-kanawâpamitâhk kwêski ohci ôma. piko kâ-kî-kanawâpamitâhk ohpahowi-niskak mîna kwêski nîpya osâm kâ-kî-kanawâpamitâhk nikîpimohtânân ôma pakwacaskîhk. ôhi namôya wîhkâc sîhcihtin ohci tawâstêwihk kêmâ pîsimohk ispihk kiskinwahamâkêwin. kêma ohcitaw ispîhtaskîwinihk kiskinwahamâkêwin.

maskihkiy wâsakâpayîs pitanê

mêkwâc nîkinân ê-kî-kiskinwahamâkosiyâhk askîwin kâ-kî-nohtê-kiskinwahamâkosiyâhk ohci itamahcihow mîna miyomahcihow nikît-âpahênân nêhiyawak maskihkiy wâsakâpayîs. ôma pêyakwan nikît-âpahên ni-kihci-masinahikanêkinwa ohci kihci-kiskinwahamâtowikamikohk.
 ôma maskihkiy wâsakâpayîs ayâw ôhi mawimoscikêwin, maskawisîwin, môsihtâwin, mâmitonêyihcikan ohci ayisiniwak mîna misiwêsiwin ohci ayâw. ôma pitanê miyo-pimâtisiwin mîna misiwêsiwin pimâtisiwin mîna ohci nikît-âpahênân pitos kiskinwahamâkêwina ohci manâcihitowin mîna miyo-tôtamowin. tahto pisim nitôtinênân ôma ohci pitanê ohci tahto pahki-maskihkiy-wâsakâpayîs mîna ninâkatohkânân ispihk ohci ê-ati-miyo-tôtamâhk. pitonê ohci miyo-tôtamowin ôhi ohci wîcihowin, kanâcihtâwin, tahki-ah-ayamihcikêwin, tâpasinahikêwin, nitawi-wayawîtimihk.   kisîhkimitin awa nikosisak ohci mâmitonêyihtam tâni miyonâkohtâw ohci kwayask pimâtisiwin ohci ati-kiskinwahamâkêw mîna tahto pahki. nicîhkêyihtên, oski-nikosis ê-itwêt niya pitanê “nâkî kâ-wî-itwêyan mâyi-pîkiskwâtêw.” tâpwê, êwako wiya cîhkîstam itwêw kîkwaya ohci ayisiniwak kâ-ati-pâhpisiwak. namôya nikiskêyihtên tânitê êwako wiya kiskinwahamâkosiw mâka mîna wiyahkwêwin sipwê-otonis. ni-kakwê-pômân ohci wiyahkwêwin ohci mihcêt askîwin. êwako wiya naspâc ohci ostêsimâw, awîna anohc, nistosâp piponwêyiwa, nama-wîhkâc nipêhtên awa nistam nikosis ohci cîki wiyahkwêw. wiyâyêpac, ê-kî-masinahikêyâhk ohci kîkway wiya maskihkiy wâsakâpayîsihk, namôya nikiskisin kîkwây kîkway capasis. nikosis otinam ‘pôni-wiyahkwêw’ mîna nitôhcimik kîspin nititâw ‘niwiyahkwân’. aspin êkospîhk oski-nikosis nama-wîhkâc wiyahkwêw. nimêkin wiya otinêw nikosis otinêw miyo-pitanê kwayask-sîhkimiwêwin mîna mistahi kwayask-ohpikihcikêwin nawac kotak pitos ohpikihcikêwin. ôma mistahi ohci tipêyimisowin ôma kihci ohci kiskinwahamâkosiwin êkwa ohpikiwin. 

ôma ohci misiwêsiwin mîna miyomahcihow kihci-kiskinwahamâkosiwin ohci niyanân, ôma maskihkiy wâsakâpayîs pitanê kîkway ni-ati-kiskisinân ohci miyo-tôtomowin. ôma âhkamêyihtamowin mîna kah-tahki-kiskisiyahk ohci pê-oskihcikêwin mîna pimiciwan ohci ôhi kiskinwahamâkêwin. namôya pêyakwanohk nipimâtisinânihk         nikî-wâpahtênân misiwêsiwin, miyo-tôtamowin, piko nitâhkamêyihtênân ohci ispayin mîna astêw mistahi ohci miyopayiwin. ôma wêhcasin mîna tipêyimisowin wîcihêwin ohci mistahi  tipêyimisowin kiskinwahamâkêwin ohci awasisak. wiyawaw ka-otinêwak mistahi pitanê. kiskinwahamâkosiwak ôhi pitanê têpinamwak ohci kîspin paci-tôtam sapo askîwin wiyawâw ka-miyo-otinêwak pitos mwêstas kêma kihci wêhcasin wiyawâw ka-sôhki-otinêwak pitanê.

ôma kiskisiwin kwêski wâpahtamowin mîna nisitohtamowin ohci kiskinwahamâtowin. âyiman kîkway pêyak ispihk niya mihcêt nisâkwêyihtên. nikiskinwahamâkosin mihcêt kîkway mîna mihcêt nimâmitonêyihcikân, mihcêt wiyêyihcikêwin mîna nit-sohki-atoskân. miyo-ispihk ohci kiskisiwin tânisi niyanân kayâsi-kiskinwahamâtowin pakahkam pimipayiw. askîhk, ê-âpacihtâyâhk misiwêsiwin mîna miyomahcihow, nikiskinwahamâkosinân cîki wâhkômâkanak, ôtênâwiwin, kiskinwahamâkosiwin ohci kiskisi-pimâtisiwin.

kiskinwahamakê-tôtamowin âniskôstâwin

nikîkiskisiwinân kâpê-askîwin ohci wîkiwi-kiskinwahamâkosiwin ohci mistahi kiskinwahamâkosiwin anohc nîsôhkamâkêwin ohci ni-ati-nisitohtênân ohci kiskinwahamâkosiwin. ni-kî-kiskinwahamâkosin ôma osîhcikêwin ohci kiskinwahamâtowin, ninahâpahtênân ohci nîkânihk,nahâpahcikêwin  iyiniw-tôtamowin, mîna iyiniw-ayâwin, mîna nahâpahcikêwin ohci okâwîmâwaskiy mîna kiskinwahamâkosiwin ohci kayâs. ni-kî-kiskinwahamâkosin nimiyopayiwinân niyanân iyiniwak wâkômâkanak misiwêsiwin miyomahcihow kîspin mêkiwin ôma tôtamowin mîna kwayask âpacihcikan mîna kwayask miyo-ispayin ohci ispîhk. 

apihkâtam iyiniw-tôtamowin mîna kahkiyaw pahki ohci pimâtisiwink osâm piko naspâc ohci môniyaw-tôtamowin. ê-itêyihtamân ohci pimâtakâwin natimihk, tâpiskôc nipimâcihowinân naspâc sôhkêciwan. ôma mistahi kîkway nikîhkâyâpamohiwêwininân mîna nîpawiwin ohci iyiniw-tôtamowin ohci wîcihitowin, wâhkôhtowin mîna isîhcikêwin,wiyasiwêwin.  pimotêwin pêyatihk ahpô piko isi nîkânihk mîna tipêyimikosiwin naspâc sôniyaw-tôtamowin ohci môniyaw-tôtamowin oyakihtam ôma sôniyawihk.

wâsakâsimo âcimowin

nitôkiskinwahamâkêw Jerry First Charger (ayahciyiniw) nikî-kiskinwahamâkosin nahkawiyiniwak ohci âcimowina awa ohci kî-kiskinwahamâkosiw. ôma kiskinwahamâkosiwohk,wâsakâ namôya mâci-ispihk mîna nama-kisipanohk. ôma kâkikê. ê-itwêt kahkiyaw kitôtên ôma tôtamowin ê-pê-isi-wâyinohtatâyan. tâpiskôc wâsakâm. ôma kah-kapê-kiskinwahamâkosiwin pisik ka-kâpê-miyo-tôtamân. kâ-kakwê-miyo-mêkiyahk miywâsin ohci askîhk, miyo-âya ohci miyo-tôtamowin ê-pê-isi-wâyinohtatâyahk namôya manitôwiw, mâka kiskisiwin kakwê-miyo-tôtamowin. ôma wâsakâsimo  nikî-kiskinwahamâkosin ohci kitêyihtamowin. kî-ispihk nikî-pimatisiwinihk ninêhpêmîn ohci nikî-kitêyihtên ohci  wâsakâsimo. ê-kî-oyakihcikêyân ohci kayâs-âcimowin ohci iyiniwak ôma pîhcâyihk kânata nikî-kiskêyihtên ohci kihci-mâyi-tôtâkêwin kânata ôma môskîstamâtowak niyanân nêhiyâwiwin mîna isîhcikêwin. ôma saskitêw nikît-akâwâtên mihcêt ninohtê-kiskinwahamâkosin ohci nêhiyâwiwin mîna isîhcikêwin  ohci wâsakâsimo nîsôhkamâkêwin niya. ôma nikiskinwahamâkosin kah-ninhote-nitawi-kiskinwahamâkosiwin tahkinê mîna miyo-tôtamowin ohci nîkan mîna kîhkânâkwan ohci ‘ohpiki-mâmitonêyihcikan’. 

wâsakâsimo miyo-ayâw mîna itwahikan kihci-pahki-pimâtiswin nikî-kiskinwahamâkosin nitohpikiwin kah-kihci-itêyihtamân, manâcihitowin ohci kahkiyaw pimâtisiwin, misiwêsiwin mihcêt. ôma wâsakâm itwahikan ohci wiyawinikêwin kêma ôma ‘wâsakâm ohci pimâtisiwin’. itwahikan misiwêsiwin êkwa wîcêhtowin. 

pêyakwan, awasi-nîmihitowin kiskinwahamâtowikamikohk, awa okiskinwahamâkêw kakwêcimêw niya kispin ê-kakwêcimitân okiskinwahamâkanak kîkway wâpamêw kispin kwayask ê-itwêyân kîspin kwayask kêma namwac. ohci namôya wâsakâsimo isi atoskêwin. nikîkiskinwahamâkosin awa manitowak êkwa ahcahkwak ohci wâsakâm wâpahtihêwak ayisiniwak piko wâpamêwak. mâmaskâc nisitohtamowin ohci tahto ayisiniwak wâpamêwak namôya wâsakâsimo-ayiniw itwew kîkwây kwayask kêmâ. tahto wâsakâsimo-ayiniw ôma wîhtamawêw acimow, mâka tanisi kîkwây isi pitos wâpamêwak.  

kiskinwahamakê-tôtamowin âniskôstâwin

wâsakâsimo ohci itwahikan ohci misiwêsiwin miyomahcihow. ôma wâsakâm nahêyihtowin kahkiyaw kitâpacihtânaw itwahikan. ôma nikî-kiskinwahamâkosin ohci misiwêsiwin mâtinamâkêwin mîna wîcêhtowin. nikî-kiskinwahamâkosin tânisi miyo-okiskinwahamâkan êkwa mîna miyo-okiskinwahamâkêw, nimanâcihtân ohci pimâcihowin kahkiyaw ayâwak êkosi.