Cite

Public Health in the Archives: Peter Bryce and the Power of Primary Documents in Chipewyan (Dene)

By: Dr. Madeleine Mant and Dr. Paul Hackett

Dr. Madeleine Mant

Education Consultant

Dr. Madeleine Mant is an Assistant Professor in the Department of Anthropology at the University of Toronto Mississauga. Her biocultural research program examines health inequities in marginalized and institutionalized human groups through an interdisciplinary integration of bioanthropological and archival datasets. Her work investigates and amplifies previously unheard voices, demonstrating the powerful legacy of historical health in shaping health consequences and experiences today.

Dr. Paul Hackett

Education Consultant

Dr. Paul Hackett is an Associate Professor in the Department of Geography and Planning at the University of Saskatchewan, and a research faculty member in the Saskatchewan Population Health and Evaluation Research Unit. His research focusses on the historical impact of cultural change on Indigenous communities in Canada. Major subjects include the history of tuberculosis and the emergence of type 2 diabetes.

Dene nakoghodı́ ghą honı̨ t’ok’e ɂerııhtł’ıs k’onı̨ kuę: Peter Bryce chu ɂedırı t’a Ɂerıhtł’ıs Bek’anota t’anarı̨łtser bası

Yunısı hots’ı̨ denenı̨ benanóta hots’ı̨ yatı hųlı̨ k’ı ɂedırı ɂerıhtł’ıs holı̨ hots’ı̨ sı ɂedırı dene Dr. Peter Henderson Bryce t’a hołtsı̨ sı bek’ı̨nı̨ t’ąt’u bet’oredhı dųhų ts’ęn Canada nask’athe t’ą k’olde dene due harąla ɂełtth’ılé sı ɂedırı Denededłı̨ne sekuı dene xare kuę naraı̨de. Ɂeyı ɂa t’ą Dene Ɂełtth’ı chu Sehenųt’a ha 94 yatı holı̨ nı̨ t’a bet’a ɂası naılná ha, NɁedırı hulta 18 hulta k’I “t’ą dene nąne hoɂą k’olde sı provıncıal, terrıtorıal chu Dendedłı̨ne t’a k’oldé́ sı horelyų ɂeła dųhų Dendedłı̨ne bel t’ahúɂąsı net’ı̨ hoɂa benakoghodı́ bası Canada nask’athe t’ą k’oldé ɂedırı nodher t’a” (TRC, 2015, p. 2). Ɂeyı ɂa t’a yunısı hots’ı̨ t’a honı̨ sı hotıe net’ı̨ hoɂą t’a ɂerıhtł’ıs hųlı̨ sı bet’a Ɂasıe Naıda ha. Ku ɂeyı t’a ɂerıhtł’ıs k’onı̨ k’ı dene nakoghodı́ daghı̨le nı̨sı hots’ı̨ ɂedırı ts’erenı̨ hoɂą Canada nask’athe Dene ts’edı nı̨sı dąlı̨ bası bet’a ɂası hołé dene t’alya hu t’ąt’u bets’edı dąlı̨ nı̨sı ha beneredı́ ha yuné t’anodher nı̨sı bet’a dųhų t’ąt’u nųt’á ha denenakoghodı́ horegoth nųt’a ha.

Ku ɂedłaghe t’a yuné hots’ı̨ ɂerıhtł’ıs thela sı ɂedırı dene nanóta yenełɂı̨h horelɂı̨h ɂa? Ku ɂeyı yatı detł’ıs k’ı́ bet’oredhı́ ha horı̨cha sı, ɂeyı t’a yatı hųlı̨ sı t’oho dene ɂeya kuę dąłtı̨ hu t’oho tı̨já hu, t’ąt’u benakoghodı́ nı̨ hu, t’a naıdı́ kolyą chu dene nat’ath yeghą t’aradı hu, dene t’a ghą shetı̨ hu, t’oho łeghaı̨dher hu, denı̨tł’ıs dąlı̨ ghą. Ku ɂeyı nı̨h banı̨ nadaneta dene ɂeyı yunısı hots’ı̨ ɂerıthł’ıs hųlı̨ sı (Roy Porter t’a thełtsı̨ nı̨sı k’ı̨nı̨ yek’enaı̨dhé nı̨́ denenakoghodı bası) dene t’ą ɂeya kuę ghı̨tı̨, t’a beghą ɂerıhtł’ıs holı̨, chu t’oho ɂeya kuę dąłtı̨ horelyų net’ı̨ hoɂą ɂedırı hots’ı̨ (e.g., Connor, 2021; Mant & Prine, 2020; Risse & Warner, 1992; Williams, 2005) t’a yuné dene t’aradı́ nı̨sı́ beyatıé t’oreɂá ha.

Ku ɂedırı dene bets’ı̨ ɂerıthł’ıs hųlı̨ sı  bet’oreɂa hadé dene ha horełnı̨ husą? Ku ɂedırı ląt’e ɂerıhtł’ıs beghalanda de hotıé boghedı́ hoɂą, nahıe ɂasıe t’a detł’ıs sı dene ghą ghonı̨ ɂa boghedı hoɂą, dene ɂeyı ghą bel kohodı́ hoɂąılé dąlı̨ bası; ku t’ą nakoghodı́ nı̨sı ɂı̨łą kulı ɂeyı ghą dene hel kodı́le huto ghonı̨ t’oho nǫk’e ghı̨na huk’e (Meyer & Montcrieff, 2021). Ku t’a yatı hųlı̨ hots’ı̨ sı dene łą bel nodher bedarı̨tą tth’ı́ ghonı̨ dene ch’ası́ (nahıyé 100 nęnę ts’ęn) ku ɂeyı yunısı hots’ı̨ ɂerıhtł’ıs hel bek’onı̨ de, dųhų t’ą yet’ı̨ ɂąne daghéna hu, t’ok’e naradé sı benęnę k’eyaghe, huto ɂełdųne dene nadaneta sı beghǫt’aılé ɂeyı ɂası daɂı̨h ha. Ku t’ąt’u ɂeyı bekanotá hadé t’a ɂası dųhų hųlı̨ sı naré hadé t’ok’e hulɂą sı dene bech’ası yatı k’onı̨ hu, t’a yatı hųlı̨ sı beghą yatıɂasé holı̨ dene hel kohodı ha, (ɂeyer de t’ą beghą yatı́ sı bek’oją haılé sı), ɂeyı chu t’a yatı hųlı̨ net’ı̨ hadé dene hel kohodı kulı t’ą beghą sı bel hılé. Ku ɂeyı t’a begharé ɂası hoghedı hołé k’ı́ hoketł’a begharé ɂası hołe de. Ku t’axą hots’ı̨ ɂı̨ła kulı́ ɂası dene nątą beredı́ de bet’a dene ha hųzųlé ghonı̨ beba.

Abonyi chu t’ą ɂeła ɂası k’enadé (2016) t’a ɂeła ɂedırı ghą dayałtı sı t’a ɂeyı ląt’e ɂası hołe de beghą horená łı yunı̨ hots’ı̨ ɂerıht’ıs net’ı̨ de Denededłı̨ne t’ąt’u boghedı ghą de, Ku ɂedırı t’a Ɂerıhtł’ıs Kuę Nedhé hoɂą Ɂası ɂełtth’ı net’ı̨ chu Sehenųt’a yatı nedhe t’a, “t’a belah dałtsı nı̨sı́ ɂełtth’ı́ yatı kozelɂı̨h t’oho Denexaré kuę sekuı ɂerıhtł’ıs kuę naı̨dé sı ghonı̨ ghą.” Ku ɂeyı t’a yehadayałtı k’ı́ yunı̨ t’ąt’u dene nakoghodı daghı̨le hots’ı̨ ɂerıhtł’ıs sı t’ą losı ba hoɂą yenełɂı̨h ha bedarı̨tąıle. Ku ɂedırı t’ą ɂerıhtł’ıs darı̨tł’ıs k’ı́ dene ch’ası yedarı̨la, yatı ɂeła nı̨yı̨la hu, chu, t’a yatı hųlı̨ sı dene t’ok’e naradé nı̨sı bel kohodı́, t’ąt’e ɂa ɂedırı yatı hotıé bek’onı̨ hoɂą t’a dene beghą yatı hųlı̨ sı boghedı́ ha “Canada nask’athe t’ąt’u dųhų Denededłı̨ne beghą honı̨ k’onı̨ k’esı” (Abonyi et al., 2016), dene hel t’ok’e naradé bel kohodı́ hu, Denededłı̨ne k’oldé tth’ı́ bel hu, Dene t’ą ɂası nadanetá Begharé Ɂası Hodoghełnı̨ hel hu (Canada ha k’oldé, 2018). 

Yunısı t’a ɂedırı hobası yatı net’ı̨ hadé borenı̨le sı, ɂeyı hel dene nadaneta hotıe t’a ba hoɂąsı chu t’ąt’u hołɂą dąlı̨ gharé ɂası hełtsı ɂedırı nadanetá k’ı́. Ɂeyı kulı, yuné t’a ɂeyı ląt’e ɂası holı̨ dene nadaneta k’ı́ yek’enaradé nezų sı dųhų ɂeyı ląt’e ɂasıe denenakoghodı bası yunısı hots’ı̨ yatı t’orełɂá ɂa. Ɂa ɂeją Canada k’eyaghe, denedzıdıghe dayá k’ı́ ɂeyı nı̨déł ɂa dene łą borı̨dé nı̨. Denededłı̨ne chu Hotena dene łą ba daya honezı dene hadé honezı dene Canada narade hadé (Health Canada beyatıé gharé, 2012). T’a yatıé ɂedırı ɂası horena hudher k’ı ɂeją holı̨ ɂedırı dene Dr. Peter Henderson Bryce yełtsı̨ nı̨ yunısı 20^th century honıdher huk’e. Ɂedırı dene hotthé kǫ́t’e ɂası thełtsı̨ dene nattthe, Dr. Peter Henderson Bryce dene tthere holı̨ nı̨ dene Nakoghodı́ ha Tsamba K’odhere Indian Affairs beł 1904 nęnę k’e. Ku ɂedırı yası Bryce bets’ı̨ k’ı ɂedırı la hełtsı hoɂą nı̨ yunaghe tł’oghtel nęnę denexare kuę nełɂı̨h hoɂąnı̨ “hulta korelɂı̨h ba nųt’ą nı̨ t’ą sekuı horelyų t’ok’e losı denexare kuę naraı̨de hots’ı̨ yuné t’ahuwı̨ɂą dųhų ts’ęn” (1907, p. 17). Ku t’a ɂası hųlɂą hadé ɂedırı 1907 nenę k’e ɂerıhtł’ıs thełtsı̨ nı̨, Denededłı̨ne ɂerıhtł’ıs kuę beghą yatı detł’ıs  Manitoba chu Northwest Territories k’eyaghe, ɂeyı ye ɂedırı yeghą kodı́ nı̨ “ɂedırı hulta  1,537 hots’ı̨ t’a sekuı hulta 25 per cent łeghaı̨dé dųhų…k’asjęnę horelyų bedzıdıdhe ɂeya ɂa łeghaı̨de nı̨” (1907, p. 18). T’a ɂerıhtł’ıs holı̨ nı̨sı dene łą yeghą ɂesoradıle nı̨ ɂı̨ła dene yedananalnıle nı. Ku ɂedırı ɂı̨łaghe dene Indian affairs hots’ı̨ Duncan Campbell Scott yedaısı nadher nı̨ kulı Bryce ɂałų ɂası horelɂı̨h nı̨ 1914 hots’ęn. 1921 k’e hu ɂenat’e halyá nı̨ ɂı̨le nı̨dhęn kulı, Bryce ɂedırı ɂerıhtł’ıs thełtsı̨ nı̨ dene daghare hıle kulı Nąne hoɂą t’a due nodher 1922 k’e. Bryce hotıe ɂerıhtł’ıs k’elnı nı̨ ɂeyer honare ɂedırı ghą bet’a t’anodher nı̨sı hotıe beneredı sı dųhų bet’a benerıdı sı t’ąt’u ɂa dene due halya t’ą ɂerıhtł’ıs kuę narı̨de nı̨sı. Bryce berıhtł’ıs gharé ’t’ahot’ı̨’ nı̨sı k’oją t’ąt’u dene due haralya nı̨sı bası.

Ɂedırı honı̨ Nąne hoɂa t’a due nodher Canada k’eyaghe t’ahuɂąsı yunısı t’ąt’u dene due haralya nı̨sı ghą. Bryce t’a la thełtsı̨ k’I Canada t’a due nołther sı k’orıja bet’a t’ąt’u dene boghedıle hu t’ok’e due haralya chu due naraı̨de dąlı̨ ghą. Bryce hanıdhęn hu sekuı łą bedzıdıdhe ɂa daya chu łeghaı̨de t’ok’e ɂerıhtł’ıs kuę dahola k’eyaghe. Denedzıdıdhe ɂeya k’ı́ ɂedırı dada ts’ı̨ɂąne Mycobacterium tuberculosis hulyé ɂeyı dada k’ı. Dene t’ąt’u yet’a borędhı dekoth ɂa dzıredhı, denedzıdıdhe ɂeya dada ɂa dene ba ɂeya de bedzıdıdhe ye natser hané ɂa due sı. Ku dene ɂeyı ɂa borı̨dher de kudąne yeredıle ghonı̨, ku dene godhe hęlı̨ de, dą ɂa ba horena de chu honezı ɂası t’a horená de bet’a horelyų ɂedırı dada ɂa borędhı ghonı̨. Ku yısı t’ok’e nadher tth’ı́ dene łą de dąlı̨ ɂa. Ɂı̨ghą ɂełtth’ı́ benakoghodıle de, denedzıdıdhe ɂeya dada ɂa dene łaghądhı ghonı̨.

Ku ɂedırı dene Bryce nałtłahıle nı̨ t’ąt’u denedzıdıdhe ɂeya k’anełta huk’e ɂeyer yısı t’ahuɂą heɂı̨h ghare. Denedzıdıdhe ɂeya dada ɂedırı yeghą dı̨tł’ıs nı̨ “ku t’ok’e yısı sekuı narade due nı̨ hojere hel…bet’a dzıredhı borenı̨ nı̨, t’ąt’u ɂedırı dada dzıredhı borenı̨ ɂeyer yısı ts’er dechı̨tel k’e ɂa huto dene ɂełts’ı̨dhıle narade ɂa huto t’ok’e horelyų ɂeyer yısı,” (1907, p. 17). Bryce benale t’ok’e ɂerıhtł’ıs kuę nı̨łtsı dzıredhı ha hozeldzaı nı̨, ɂeyı kulı “yak’e k’e yu łą nı̨lye bet’a hok’ath dądhı́ ch’a…ɂedırı t’a yoh holı̨ sı bet’a dene łą boręde ha holı̨ lahot’ı̨ borełnı̨ sı dene ha ɂeyı t’oho nanıta huk’e hoɂąsı dene łą ba daya hıle seba norıya ląt’e” (1907, pp. 18-19). Ku Ɂedırı honı̨ Nąne hoɂa t’a due nodher (1922) ye Bryce ɂedırı yatı thełtsı̨ nı̨ t’anodher sı ghą hu dohdı nı̨ “ku t’a ɂedırı nodher sı due norełtth’er lahot’ı̨ sı tsamba nałya yatı najës lahot’ı̨” (p. 14) ɂeyı hel “dene dada ɂa łeghąde tulu k’e” (p. 14), ku hotthé t’ąt’u bets’ı̨ ɂerıhtł’ıs bedaręlya nı̨ dene dayeɂı̨h ha.

K’ąnı̨ thılé hu, ɂałų yatı kozelɂı̨h chu net’ı̨ yunısı hots’ı̨ t’anodher sı bası, dene honısı nadaneta dene, dene ghą honı kodorelɂı̨h den, chu dene ɂeyı ląt’e ɂası k’enadé horelyų ɂeła ɂedırı dene Bryce t’a thełtsı̨ sı dayenełɂı̨h hıja sı dųhų yet’a t’ą K’oldé due nedołdé sı bedaharetı̨ ha dene nalé boret’ı̨ ha ɂedırı sekuı denexare kuę naraı̨de nı̨sı ghą. Ku ɂeyı ląt’e honı̨ yunısı 1942 chu 1952 hots’ı̨ t’a t’ąt’u sekuı ɂełk’ech’a bedharedı net’ı̨ ha bek’ojąsı dųhų (Mosby, 2013). Ku sekuı Saskatchewan chu Manitoba ɂerıhtł’ıs kuę danı̨del bets’ı̨ ɂerıhtł’ıs hųlı̨ 1919 hots’ı̨ 1953 hots’ęn nałtsı̨ nı̨ K’oldhere nedhé Indian Affairs hots’ı̨ Canada nask’athe deneddłı̨ne nąne hoɂa bets’ı̨ sugá natser t’ahųt’e sı begharé bek’oją ha (Hackett et al., 2016). Ku ɂeyı hel Manitoba Nąne hoɂą Denededłı̨ne bedzıdıdhe ɂeya net’ı̨ ha (MITHP hulyé) yunısı denenı̨tł’ıs nałtsı t’orełɂa dene t’ą ba daya nı̨ Manitoba k’eyaghe t’ok’e dene ba daya naraı̨de nı̨sı hots’ı̨ “bet’a yatı dek’elyé ha denedzıdıdhe ɂeya TB hudher t’ok’e dene ba daya naraı̨de hots’ı̨” (MITHP, n.d.) ɂeyıı chu t’ą dene tth’ų hulɂa nı̨ bet’a hulɂá borenı̨ haja nı̨. Ku ɂedırı ɂası tthere hulta sı t’ąt’u yunısı dene hel t’anodher nı̨ ghą yatı net’ı̨ ha horelyų dene hel t’ok’e losı naradé hel la. necha ghı̨le ɂeyı k’eyaghe nanota ha, dene t’ą daghena tth’ı́ t’ąt’u denets’eraı̨nı̨ tth’ı́ hel dene xa nezų sı dųhų. 

Yuwé Labrador ts’ęn, Cathy Ford, betł’esı ɂedırı hotena ha Nanilavut hulyé hoɂąsı (“ɂeła horólɂa”) k’enats’edé, dene t’ą Labrador ch’ası hedeł nı̨sı betth’ęnę t’ok’e thela sı hulɂá ha 1940 hots’ı̨ 1960 hots’ęn bedzıdıdhe ɂeya ha hełya hu łeghądé; łą bekuę nı̨del hılé nı̨ (CBC, 2021). Ku ɂedırı Moravian yałtı bets’ı̨ ɂerıhtł’ıs ghare hu, provincial dene hulta hots’ı̨ yatı hel, chuu dene łeghaı̨de bets’ı̨ ɂerıthł’ıs gharé, Ford dene ts’enı̨ sı t’ą dene belot’ı̨ne yunaghe hedeł hu hulɂa ha hotthé dodı nı̨ dųhų hųlı̨.  T’anąde hu, ɂedırı dene t’a ɂerıhtł’ıs darı̨tł’ıs k’ı́ ɂeją Dynevor Indian Hospital ɂeya kuę Denededłı̨ne ba, Canada nask’athe t’atthé nųt’a nı̨ denedzıdıdhe ba ɂeya de bek’onı̨ ha. Dene t’ą ɂeyer naraı̨de berı̨htł’ıs Dynevor (1908-34) yatı gharé. K’asjęnę ɂeyı horelyų hots’ı̨ dene, 62.4% hanełt’e sekuı nı̨ 20 beghaıye nądere. Ɂeyı hots’ı̨ dene k’asjęnę horelyų t’ok’e dene xare kuę naradé hots’ı̨ nı̨deł nı̨ ɂeya kuę ts’ęn ɂeyı dada ɂa ba ɂeya ɂa Denedzıdıdhe ɂeya dada t’a. ku ɂedırı t’a la nodher sı bet’oreɂa boret’ı̨ la ɂası bekanota de ɂası hulɂa ha t’axą Nıh ts’ęn k’olde ɂełtth’ıle nółdé ɂa boret’ı̨ dųhų. 

Bryce t’a ɂerıhtł’ıs thełtsı̨ sı hotthe net’ı̨ ląt’e hıle nı̨ ɂeyer hu nąnı dene ɂedırı Royal Commission hulyé Denededłı̨ne net’ı̨ 1990s hudher nı̨ ɂeyı yatı hulɂą. t’atthe hu Nı̨hts’ęn k’oldé yets’ų naradé nı̨ t’a xa ɂeghalana, ɂeyer hu, honezı dene tth’ı́ ɂı̨le dąnı̨dhęn nı̨ bedaharelyé ha. ɂeyı ɂa hotthé nı̨t’a hoɂąsı ɂedırı ląt’e ɂerıhtł’ıs net’ı̨ ha, ɂeyı chu t’a k’e holı̨ sı horelyų bet’oredhı hoɂą t’ą losı ba. Ɂeyı Dr. Bryce hotıe degharé besuhúdı hoɂą ɂa ɂedıır yatı TRC bets’ı̨ 94 Yatı nedhé bet’a ɂası naılna Canada nask’athe bek’anotá hoɂą t’ahółtsı̨ sı hobası́. Ku ɂedırı t’a t’ą sekuı yunısı bel due nodher nı̨sı ghą dene godhe hodorelker horelɂı̨h de ba hoɂąsı dųhų t’ąt’u yunısı yatı ɂa dene ghą k’ohołdé nı̨ t’oho benakoghodı́ hoɂą chu t’ąt’u ląt’e ɂasıe dųhų ts’en borenı̨le dene xa.